Podstawy ideowe

Jakie cechy powinna mieć dobra konstytucja?

Jedną z głównych motywacji dla stworzenia niniejszego opracowania jest przemówienie wygłoszone 1999 roku przez Jana Pawła II w polskim parlamencie. Tekst tego przemówienia został w wielu fragmentach wykorzystany wprost. Cytaty stanowiące dodatkowy komentarz są ujęte w nawiasy kwadratowe.

SYSTEM WARTOŚCI

Zapisy każdej konstytucji kryją w sobie określony system wartości. Wydaje się rzeczą słuszną, by spróbować ten system jawnie określić. Można w ten sposób przenieść dyskusję na bardziej ogólny poziom i uniknąć grzęźnięcia w jałowe spory. Z drugiej strony w razie ewentualnych problemów interpretacyjnych jest do czego się odwołać.

System wartości w oparciu o który funkcjonuje państwo ustalamy z poszanowaniem tradycji i osiągnięć, które były udziałem poprzednich pokoleń. Za szczególnie istotne należy uznać: tradycje tolerancji Rzeczpospolitej, przywiązanie do idei suwerenności kultywowane przez pokolenia dążące do odzyskania niepodległej Polski, idee "Solidarności" z lat 80-tych i personalizmu związanego z tradycją chrześcijańską, a reprezentowanego przez Jana Pawła II.

1. Personalizm.

Zgodnie z personalistyczną wizją człowieka każdej osobie przysługują takie same fundamentalne prawa. Dobro przez te prawa określone jest ważniejsze niż dobro struktur organizacyjnych w jakich funkcjonujmy. [Fundamentem rozwoju wolnego i demokratycznego społeczeństwa jest poszanowanie godności osoby ludzkiej i jej praw]

Dobro wspólne należy rozumieć jako warunki osiągania własnej doskonałości dla wszystkich związanej z nim osób.

[Dobro wspólne obejmuje sumę tych warunków życia społecznego, dzięki którym jednostki, rodziny i zrzeszenia mogą pełniej i łatwiej osiągnąć swoją własną doskonałość. Porządek zatem społeczny i jego rozwój winien być nastawiony nieustannie na dobro osób, ponieważ od ich porządku winien być uzależniony porządek rzeczy, a nie na odwrót.]

Wywodzi się stąd prymat pracy przed kapitałem i miłości przed sprawiedliwością.

2. Naród i społeczeństwo jako wspólnota.

[Wspólnota polityczna istnieje (…) dla dobra wspólnego, w którym znajduje ona pełne uzasadnienie i sens i z którego bierze swoje pierwotne i sobie właściwe prawo.]

2.1. Państwo nie jest strukturą – aparatem ucisku. Wierzymy, że tworzą go ludzie kierujący się wspólnymi celami i wartościami. Dlatego należy w pierwszym rzędzie brać pod uwagę dobro tworzących wspólnotę obywateli. Działanie dla ich dobra z zachowaniem wolności, solidarności i tolerancji jest celem istnienia państwa.

2.2. Propagowane powinny być postawy integrujące: miłości, braterstwa i solidarności i szacunku dla godności człowieka. Celem współpracy jest stałe doskonalenie istniejącego ładu w taki sposób, by wszyscy mogli w nim uczestniczyć w zgodzie z własnymi przekonaniami.

3. Państwo jest przestrzenią przeżywania wolności we wspólnocie [w wolności zaś powinno się odnajdywać coraz pełniej ludzką równowagę].

3.1. Poszanowanie wolności wymaga stosowania zasady pomocniczości, w myśl której państwo nie powinno interweniować w sprawy którymi obywatele mogą i powinni sobie poradzić sami.

3.2. Suwerenność państwa uznajemy za wartość tak dużą, że dla jej obrony mogą być poświęcone dobra i wolności obywateli [Odwołujemy się do heroicznych świadectw polskiego dążenia ku własnemu suwerennemu państwu w przeszłości]

3.3. Inne cele narodowe i społeczne powinny być realizowane z poszanowaniem wolności, która jest jednak wyzwaniem do poświęcenia, oddania i służby w imię solidarności.

[Wolność wymaga nieustannego wysiłku w jej umacnianiu i odpowiedzialnym przeżywaniu. Niech wspaniałe świadectwa miłości Ojczyzny, bezinteresowności i heroizmu, jakich mamy wiele w naszej historii, będą wyzwaniem do zbiorowego poświęcenia wielkim narodowym celom, gdyż "najwspanialszym wypełnieniem wolności jest miłość, która urzeczywistnia się w oddaniu i służbie"]

4. Tolerancja.

4.1. Tolerancja polega na akceptacji sytuacji, w której w przestrzeni publicznej ścierają się różne idee. Dlatego należy odrzucić tezę że przekonania są sprawą prywatną.

4.2. Uznać jednak należy istnienie spraw prywatnych (intymnych), które nie powinny być przedmiotem działań podejmowanych w przestrzeni publicznej.

4.3. Różnorodność jest wartością. Dlatego należy unikać wymuszania zmiany poglądów, podporządkowania cudzym przekonaniom lub rozwiązywania konfliktów w sferze idei przemocą. Jedynym uzasadnieniem dla takich działań może być próba usunięcia lub uniknięcia oczywistego zła.

4.4. W tym duchu należy uznać prawomocność obecności w sferze publicznej organizacji i symboliki religijnej, zgodnych z polską tradycją.

PODSTAWY FUNKCJONOWANIA PAŃSTWA

Akceptacja takiego systemu wartości skłania do przyjęcia następujących, fundamentalnych zasad funkcjonowania państwa:

1. Demokracja z poszanowaniem zasad etycznych.

[Szanując właściwą życiu wspólnoty politycznej autonomię, trzeba pamiętać jednocześnie o tym, że nie może być ona rozumiana jako niezależność od zasad etycznych]

1.1. Organizacja życia społecznego, w tym regulującego je porządku prawnego powinna być oparta na podstawach etycznych. [Fundamentem tego porządku jest człowiek i pełna prawda o człowieku, jego niezbywalne prawa i prawa całej wspólnoty narodowej i społecznej.]

1.2. Państwo ma także cele wychowawcze: wychowanie do odpowiedzialnego korzystania z wolności zarówno w jej wymiarze indywidualnym, jak i społecznym.

1.3. Realizacja wolności odbywa się poprzez wpływ obywateli na funkcjonowanie państwa w ramach demokratycznych reguł.

2. Odpowiedzialność.

Inicjując zmiany, musimy rozważyć możliwe ich skutki i wziąć pod uwagę najgorszy z możliwych rozwój sytuacji. Dlatego należy uznać, że społeczeństwo rozwija się drogą ewolucji. Jest to proces naturalny. Pokora wobec tej zmienności otaczającego nas świata nakazuje, by odrzucić wszelkie doktrynerstwo. Nie wolno podejmować działań tylko i wyłącznie z powodu wskazań jakiejś doktryny. Każda decyzja powinna być uzasadniana w sposób racjonalny, z poszanowaniem systemu wartości o którym mowa powyżej.

3. Przejrzystość.

3.1. Państwo powinno działać w sposób zrozumiały dla obywatela. Zasady funkcjonowania powinny być zgodne z logiką i zrozumiałe dla każdego racjonalnie myślącego człowieka. Należy unikać powoływania się na autorytety.

3.2. Zasada przejrzystości powinna być realizowana także przez równy i powszechny dostęp do informacji.

WYMOGI WOBEC ZAPISÓW KONSTYTUCJI (TEZY KONSTYTUCYJNE)

Zapisy konstytucji powinny być jasne, konkretne i spójne. Tak, aby każdy obywatel mógł ustalić jakie wynikają z nich reguł życia w państwie. Powinny one być także zrozumiałe także w tym sensie, że można ustalić motywy ich przyjęcia.

1. Cele państwa

1.1. Wspólne dobro jest najważniejszym celem państwa. Dążenie do tego celu powinno odbywać się z troską o prawdę, z poszanowaniem wolności i sprawiedliwości. [Porządek ów stale trzeba rozwijać, opierać na prawdzie, budować w sprawiedliwości, ożywiać miłością; w wolności zaś powinno się odnajdywać coraz pełniej ludzką równowagę].

1.2. Należy zawsze brać pod uwagę ochronę godności obywateli. [Troska o ochronę godności człowieka jest zasadą wiodącą, z której czerpiemy inspirację.]

1.3. Państwo powinno otaczać szczególną troską rodzinę, życie ludzkie, wychowanie młodego pokolenia.

1.4. Mając na uwadze sprawy istotne dla całego społeczeństwa, nie można zapominać o potrzebach konkretnych ludzi – szczególnie ubogich i słabych.

2. Obowiązki obywateli

2.1. Wszyscy są zobowiązani do troski o dobro wspólne.

[troska o dobro wspólne winna być realizowana przez wszystkich obywateli i winna przejawiać się we wszystkich sektorach życia społecznego]

2.2. Troska ta przejawia się w szczególności w solidarnej współpracy.

[Wyzwania stojące przed demokratycznym państwem domagają się solidarnej współpracy wszystkich ludzi dobrej woli – niezależnie od opcji politycznej czy światopoglądu wszystkich, którzy pragną razem tworzyć wspólne dobro Ojczyzny.]

3. Władze

3.1. Sprawowanie władzy jest służbą społeczeństwu.

[W szczególny jednak sposób ta troska o dobro wspólne jest wymagana w dziedzinie polityki.

Wykonywanie władzy politycznej, czy to we wspólnocie, czy to w instytucjach reprezentujących państwo, powinno być ofiarną służbą człowiekowi i społeczeństwu, nie zaś szukaniem własnych czy grupowych korzyści z pominięciem dobra wspólnego całego narodu.]

3.2. Ta służba musi być zawsze ukierunkowana na dobro wspólne, poprzez które realizuje się dobro każdego obywatela.

[Pragnę przypomnieć w tym miejscu Kazania Sejmowe ks. Piotra Skargi i jego żarliwe wezwania skierowane do senatorów i posłów I Rzeczypospolitej: "Miejcie wspaniałe i szerokie serce. (…) Nie cieśnijcie ani kurczcie miłości w swoich domach i pojedynkowych pożytkach, nie zamykajcie jej w komorach i skarbnicach swoich! Niech się na lud wszytek z was, gór wysokich, jako rzeka w równe pola wylewa! (…) Kto ojczyźnie swej służy, sam sobie służy; bo w niej jego wszystko się dobre (…) zamyka" (Kazanie drugie, O miłości ku Ojczyźnie).]

3.3. Troska o dobro poszczególnych grup społecznych nie powinna oznaczać ich ochrony w sposób niesprawiedliwy przed naturalnymi zmianami.

4. Społeczeństwo i kultura

4.1. Państwo powinno dbać o warunki dla duchowego wzrostu człowieka jako istoty społecznej.

4.2. Polityka kulturalna powinna ujmować człowieka w jego całości, to znaczy we wszystkich jego wymiarach osobowych – bez pomijania wymiaru etycznego i religijnego.

5. Prawo

5.1. Państwo powinno dbać o sprawiedliwy porządek prawny, budowany w oparciu o zasady etyki.

5.2. Prawo nie może ograniczać wolności obywateli w sposób nie dający się uzasadnić na gruncie przyjętych zasad etyki i personalistycznej koncepcji społeczeństwa.

[Pojawia się dzisiaj nie mniej poważna groźba zanegowania podstawowych praw osoby ludzkiej i ponownego wchłonięcia przez politykę nawet potrzeb religijnych, zakorzenionych w sercu każdej ludzkiej istoty: jest to groźba sprzymierzenia się demokracji z relatywizmem etycznym, który pozbawia życie społeczności cywilnej trwałego moralnego punktu odniesienia, odbierając mu, w sposób radykalny, zdolność rozpoznawania prawdy. Jeśli bowiem "nie istnieje żadna ostateczna prawda, będąca przewodnikiem dla działalności politycznej i nadająca jej kierunek, łatwo o instrumentalizację idei i przekonań dla celów, jakie stawia sobie władza. Historia uczy, że demokracja bez wartości łatwo się przemienia w jawny lub zakamuflowany totalitaryzm"].

6. Gospodarka.

6.1. Należy stanowczo przeciwstawiać się podporządkowania dobra osób ekonomii (ekonomizm) [W wolnym społeczeństwie muszą istnieć wartości zabezpieczające najwyższe dobro całego człowieka. Wszelkie przemiany ekonomiczne mają służyć kształtowaniu świata bardziej ludzkiego i sprawiedliwego.].

6.2. Podstawą funkcjonowania gospodarki jest aktywność obywateli. Nie powinno się jej ograniczać w imię jakichś postulowanych praw, nie mających solidnego uzasadnienia.

6.3. Szczególną troską powinno być umożliwienie realizacji prawa do pracy.

7. Polityka międzynarodowa.

W polityce międzynarodowej należy kierować się zasadami:

- pokojowej walki o prawa człowieka i narodu

- powiązanie idei wolności i solidarności [solidarności z drugim człowiekiem, solidarności przekraczającej różnego rodzaju bariery klasowe, światopoglądowe, kulturowe, geograficzne].

8. Integracja europejska

Państwo powinno podejmować działania służące integracji Europy opartej o zasady wynikające z chrześcijańskiej inspiracji.

8.1. Przeciwstawienie się się redukowaniu wizji zjednoczonej Europy wyłącznie do jej aspektów ekonomicznych, politycznych oraz przed bezkrytycznym stosunkiem do konsumpcyjnego modelu życia.

8.2. Jedność Europy winniśmy budować na tych duchowych wartościach, które ją kiedyś ukształtowały, z uwzględnieniem bogactwa i różnorodności kultur i tradycji poszczególnych narodów.

[Polska ma pełne prawo, aby uczestniczyć w ogólnym procesie postępu i rozwoju świata, zwłaszcza Europy. Doświadczenie dziejowe, jakie posiada naród polski, jego bogactwo duchowe i kulturowe mogą skutecznie przyczynić się do ogólnego dobra całej rodziny ludzkiej, zwłaszcza do umocnienia pokoju i bezpieczeństwa w Europie.]

Jerzy Wawro, 20 stycznia 2010